बालपणापासून मनात घर केलेले गणपतीपुळे
गणपतीपुळे स्वयंभू गणपती मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे हे लहानपणापासून माहित होते. पण “नवरा माझा नवसाचा” हा अत्यंत गाजलेला मराठी विनोदी चित्रपट पाहिल्यानंतर या ठिकाणाबद्दलची उत्सुकता अधिकच वाढली. चित्रपटात दिसणारा समुद्रकिनारा आणि नवसाला पावणारा गणपती ह्या दोन गोष्टींमुळे गणपतीपुळ्याने मनात घर केले. गणपतीबद्दलची अपार श्रद्धा हे ही एक कारण होतेच. करता करता बरीच वर्षे निघून गेली. पुळ्याच्या गणपतीचे दर्शन घेण्याची इच्छा आणखीन तीव्र झाली आणि गणपतीच्या कृपेने शेवटी तो योग जुळून आला
प्रवासाची सुरुवात – कोकणच्या सौंदर्यातून
आंबा, नारळ, पोफळी आणि हिरव्यागार वनराईचे वरदान लाभलेल्या निसर्गसुंदर कोकणाचा प्रवास निखळ आनंद देतो. त्या सौंदर्याचा आणि प्रवासाचा आनंद घेत घेत आम्ही गणपतीपुळ्याला पोहोचेपर्यंत रात्र झाली होती. सलग लागून आलेल्या सुट्ट्यांमुळे पुळे पर्यटकांनी खचाखच भरले होते. महत्प्रयासानंतर आम्हाला एक साधे परंतु स्वच्छ होम स्टे राहण्यासाठी मिळाले. फ्रेश होऊन आम्ही लगेचच मंदिरामध्ये जाण्यासाठी निघालो. आमचे दैव बलवत्तर म्हणून आम्ही बरोबर रात्रीच्या आरतीच्या वेळी मंदिरामध्ये पोचलो.
स्वयंभू गणेशाचे दर्शन – श्रद्धा आणि समाधान
गजाननाचे दर्शन आणि आरतीचा लाभ घेऊन मन अत्यंत कृतार्थ झाले.
श्री गणेश ही आद्यदेवता. संकट काळी गणपती आपल्याला वाचवणार अशी श्रद्धा असलेल्या अनेक जणांची आराध्य देवता. त्यामुळे स्वयंभू श्रीगणेशाचे स्थान असलेले गणपतीपुळेही अनेकांचे श्रद्धास्थान. स्वयंभू देवता म्हणजे नैसर्गिकरित्या साकार झालेली देवता. अशा स्वयंभू देवतेचे दर्शन घेताना म्हणूनच अपार आध्यात्मिक समाधानाचा अनुभव आपल्याला आल्याशिवाय राहत नाही.
गणपतीपुळ्याची दंतकथा
ह्या देवस्थानाविषयी अशी दंतकथा सांगितली जाते की साधारण पाचशे वर्षांपूर्वी, जिथे आज स्वयंभू मंदिर आहे तिथे डोंगरपायथ्याशी केवड्याचे बन होते. गावचे खोत असलेले बाळंभटजी नावाचे ब्राह्मण तिथे राहत होते. मोंगलाईच्या काळात बाळंभटजींवर संकट कोसळले. श्रीगणेशावर श्रद्धा असलेल्या दृढनिश्चयी बाळंभटजीनी आपल्यावरील संकटाचे निवारण झाल्याशिवाय अन्नग्रहण करणार नाही असा निश्चय करून केवड्याच्या बनामध्ये मंगलमूर्तीची तपस्या करण्यास सुरवात केली. असेच काही दिवस गेल्यानंतर त्यांना दृष्टांत झाला की, “भक्तांच्या कामना पूर्ण करण्यासाठी, दोन गंडस्थळे व दंतयुक्त स्वरूप धारण करून मी गणेशगुळे येथे प्रकट झालो आहे. डोंगर हे निराकार स्वरूप असलेल्या माझी पूजाअर्चा अनुष्ठान करून सेवा कर तुझे संकट दूर होईल.”
त्याच काळात बाळंभटजींची एक गाय दूध देत नव्हती. हे असे का होते हे आधी गुराख्याला कळेना. म्हणून गुराख्याने गायीवर बारीक लक्ष ठेवले असता त्याला दिसले की सध्या जिथे मूर्ती आहे त्या जागी असणाऱ्या शिळेवर गाय आपल्या दुधाचा अभिषेक करत आहे. हा प्रकार त्याने बाळंभटजी खोतांना सांगितला. त्यांनी लगेचच त्या परिसराची साफसफाई करून घेतली असता दृष्टान्तातील गणेश मूर्ती त्यांना तिथे आढळली. खोतांनी मग त्या ठिकाणी गवताचे छप्पर घालून छोटेसे मंदिर उभे केले.
गणपतीपुळे नावामागची कथा
गणपतीपुळे ह्या नावाबद्दलही एक कथा सांगितली जाते. गावामध्ये पूर्वी फारशी वस्ती नव्हती. मात्र काही काळाने गावाच्या उत्तरेच्या बाजूला वस्ती झाली. गावाच्या पश्चिम सीमेलगत जो सिंधूसागर आहे ती जागा योग्य असल्याने त्या ठिकाणी सकळ देवतांमध्ये आराध्यदैवत असलेल्या मंगलमूर्तीने आपला निवास केला. पश्चिम दिशेने उतरण असलेल्या पुळणवट म्हणजे वालुकामय मैदानात गणपतीचे महास्थान असल्यामुळे या गावाला गणपतीपुळे म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
इतिहासातील बांधकाम आणि मंदिराचा विकास
पाचशे वर्षांपूर्वी बाळभटजी भिडे ह्यांनी दृष्टांत झालेल्या ठिकाणी गवताचं छप्पर उभारुन पहिली पूजा केली होती. पुढे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या अष्टप्रधान मंडळातील सचीव आण्णाजी दत्तो ह्यांनी तिथे सुंदर घुमट बांधला. त्यानंतर गोविंदपंत बुदेले नावाच्या पेशव्यांच्या सरदाराने देवालयाचा सभामंडप बांधला. नंतर कोल्हापूर संस्थानचे कारभारी असलेल्या माधवराव वासुदेवराव बर्वे ह्यांनी सोन्याचा मुलामा दिलेला घुमटाकार कळस चढविला. श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांनी नंदादीपाची व्यवस्था केली. तर माधवराव पेशव्यांच्या पत्नी रमाबाई ह्यांनी दगडी धर्मशाळा बांधली. अशाप्रकारे मंदिराचा हळूहळू विकास होत गेला.
सध्या आपण पाहात असलेल्या मंदिराचे बांधकाम सन १९९८ ते २००३ ह्या कालावधीत सुरु होते. प्राचीन भारतीय स्थापत्यकला डोळ्यासमोर ठेवून नव्या मंदिराची उभारणी करण्यात आली. एकाच दगडातून कोरुन काढल्याचा भास व्हावा, असं रेखीव बांधकाम रेड आग्रा या खास पाषाणातून उभं करण्यात आलेलं आहे. घुमटाकृती असलेले उंच गर्भागार आणि सभामंडपावरील नक्षीदार छप्पर संधीप्रकाशात डोळ्याचं पारणं फेडतात. मंदिराच्या दक्षिणोत्तर दोन्हीं बाजूला पाच त्रिपूरं आहेत. त्रिपूरी पौर्णिमेला जेव्हा त्यावरील दिवे प्रकाशित केले जातात तेव्हा सारे मंदिर ह्या रोषणाईने झगमगून जाते.
समुद्रकिनारा आणि मंदिराचे रमणीय सौंदर्य
मंदिराच्या पश्चिम दिशेला असणारा अथांग अरबी समुद्र, बाजूला पसरलेल्या लांबलचक पुळणीशी खेळणाऱ्या समुद्राच्या लाटा. हिरव्याशार डोंगराची रांग पार्श्वभूमी म्हणून लाभलेल्या मंदिराचे अत्यंत देखणे स्थापत्य ह्या साऱ्यामुळे ह्या तीर्थस्थानाचे आकर्षण लोकांमध्ये दिवसेंदिवस वाढत आहे.
कोकण, गोवा व भारताची संपूर्ण पश्चिम किनारपट्टी ही अप्रतिम सौंदर्याने परिपूर्ण आहे. त्यातही गोवा, कोकणाचं निसर्गसौंदर्य पर्यटकांना विशेष भुरळ घालत असतं.
किनारपट्टीला लाभलेली माडांच्या रांगांची नैसर्गिक महिरप, जागोजागी पाहायला मिळणाऱ्या आंब्यांच्या गडद वनराई. समुर्द्र किनाऱ्यावरची प्रसन्न करणारी समृद्ध संध्याकाळ गणेशभक्तांबरोबरच पर्यटकांनाही आकर्षित करत असते. त्यामुळे गणपतीपुळ्याचे मंदिर आणि समुद्र किनारा सदैव खचाखच भरलेला असतो.
अद्भुत निसर्ग आणि सूर्यकिरणांचे दर्शन
नोव्हेंबर आणि फेब्रुवारी या काळात सूयार्स्ताच्या वेळी सूर्याची किरणे थेट स्वयंभू मूर्तीवर पडतात. तर पावसाळ्यात भरतीच्या वेळी समुद्राच्या लाटा मंदिराला स्पर्श करतात. — हे दृश्य पाहणाऱ्याला सुखद रोमांचकारी अनुभव मिळतो.
प्रदक्षिणा मार्ग – सागरदर्शनाचा आल्हाददायक अनुभव
मंदिराला प्रदक्षिणा करण्यासाठी असलेला प्रदक्षिणा मार्ग जांभ्या दगडाने बांधवलेला आहे. ह्या स्वयंभू स्थानाला घातलेली प्रदक्षिणा म्हणजे स्वयंभू म्हणून संरक्षित असलेल्या मंदिरामागच्या डोंगरालाच प्रदक्षिणा! प्रदक्षिणा मागार्वरुन होणारं सागरदर्शन हा सुद्धा रोमांचित करणारा असा आल्हाददायक अनुभव असतो.
पर्यटनाच्या बदलत्या संकल्पना आणि पर्यटकांचा उत्साह
आज पर्यटन वर्षभर सुरू असते. हिवाळ्यात भाविकांचा पूर लोटतो, तर पावसाळ्यात निसर्गसौंदर्य आपल्या रूपाने मोहवते. लांब पसरलेली पुळण, डोंगररांग आणि सूर्यास्ताचा देखावा पर्यटकांना खास आकर्षित करतो.
पूर्वी पर्यटन हे केवळ उन्हाळ्याच्या आणि दिवाळीच्या सुट्टीत असे वर्षातील काही महिनेच केले जात असे. पण आता पर्यटनाच्या आणि जीवनशैलीच्या संकल्पना बदलल्या आहेत. वाहतूक आता सहज सोपी झालेली आहे. त्यामुळे काही उत्साही पर्यटक पावसाळी पर्यटनाचा आनंद लुटण्यासाठी म्हणूनही बाहेर पडतात. पावसाळ्यातील निसर्गसौंदर्य आपल्या मोहक रूपाने पर्यटकांना भुलवत असते. हिवाळ्यात तर भाविक पर्यटकांचा पूर लोटतो आणि हा उत्साह पावसाच्या आगमनापर्यंत टिकून राहतो.
लांबसडक पसरलेल्या पुळणीला लागून असलेली डोंगररांग ही पर्यटकांना विशेष करून आकर्षित करते. ही पुळण म्हणजे एक भलं मोठं प्रेक्षागृहच जणू, जे समोर पसरलेला भला थोरला समुद्र आपल्या कवेत घेण्यासाठी निसर्गानेच उभारलेले आहे. इथून दिसणारे सूर्यास्ताचे अप्रतिम सौंदर्य आपल्या डोळ्यात साठवण्यासाठी म्हणूनच पर्यटकांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. हिवाळ्यामध्ये पहाटेच्या आणि सायंकाळच्या संधीप्रकाशात, सुंदर स्थापत्याने नटलेल्या सुरेख मंदिराचे आणि स्वयंभू डोंगराचे दर्शनही मनाला अत्यंत सुखावून जाते.
मंदिरातील दैनंदिन उपक्रम
दिवसभराच्या दैनंदिन उपक्रमाची सुरुवात सकाळी पाच पासून होते. मंदिर दर्शनासाठी पहाटे पाच वाजता उघडते. सकाळी पाच, दुपारी बारा आणि संध्याकाळी सात वाजता अशी तीनवेळा आरती होते.
दुपारी साडेबारा ते दोन पर्यंत खिचडी प्रसाद दिला जातो.
संकष्टी चतुर्थीच्या दिवशी गजाननाची पालखी सायंकाळी चार वाजता प्रदक्षिणेसाठी निघते.
ज्या भक्तजनांना प्रत्यक्ष पूजा करायची असेल ते सकाळी सात ते अकरा वाजेपर्यंत गणेशाच्या प्रतीकात्मक मूर्तीची पूजा करू शकतात.
भक्तांच्या निवासासाठी मंदिराचे भक्तनिवास आहे, जिथे राहून इच्छुक भक्त सकाळी लवकर येऊन मंगलमूर्ती गजाननाचे दर्शन पूजा करू शकतात
पर्यटन आणि भक्ती यांचा समतोल राखून तीर्थक्षेत्राचा मान ठेवूया
जाता जाता एवढेच सांगावेसे वाटते की गणपतीपुळे हे आधी तीर्थक्षेत्र आहे नंतर पर्यटन स्थळ. इथे भक्तही येतात, पर्यटकही येतात. काही लोक पर्यटन आणि तीर्थाटन असे दोन्ही हेतू मनाशी ठेवून येतात. परंतु भक्तीचा सात्विक आनंद आणि पर्यटनाचा आनंद ह्या दोहोंचा अनुभव वेगळा आहे. याचे भान इथे येणाऱ्या लोकांनी ठेवले पाहिजे. पर्यटनासाठी येणारे अनेक पर्यटक आलोच आहोत पुळ्याला तर गणपतीचेही दर्शन घेऊ, ह्या अशा भावनेने आलेले दिसतात. त्यांनी परिधान केलेला वेष, त्यांची देहबोली हे सर्व दर्शवत असते. त्यामुळे तिथे मुख्यत्वे गणपतीच्या दर्शनाला आलेल्या भक्तांना त्याचा अडथळा होऊ शकतो. मंदिराचे प्रसन्न, शांत वातावरण भंग होऊ शकते. तेव्हा भक्ती साठी वेगळा वेळ आणि पर्यटनासाठी वेगळा वेळ हा दिलाच पाहिजे. जाता जाता देखल्या देवा दंडवत पर्यटकांनी घालू नये.
पर्यटकानी नक्की याचा विचार करावा. आपल्यामुळे मंदिराची शांतता बाधित होणार नाही व ह्या पवित्र तीर्थस्थानाचे पावित्र्य दूषित होणार नाही याची काळजी जरूर घ्यावी.
